ज्ञान मंथन

 |पंचप्राण|

आपल्या देहात पाच मुख्य प्राण व पाच उपप्राण असुन, प्रत्येक प्राणाचे कार्य भिन्न भिन्न आहे.

पाच मुख्य प्राण....

*१) प्राण* :- हा वायु हृदयात राहतो व श्वासोच्छवास करतो.

*२) अपान* :- हा वायु मोठया आतडयात राहतो व मलमूत्राचे विसर्जन करतो.

*३) व्यान* :- हा सर्व शरीरव्यापुन राहतो.

*४) उदान* :- हा कंठात राहतो व अन्नरसाचे विभाजन करतो.

*५) समान* :- हा नाभी कमलात राहतो व सर्व नाडयांना अन्नरस पुरवितो.  

पाच उपप्राण आहेत....

*१) नाग* :- हा वायु ढेकर निर्माण करतो व शरीरातील अशुद्ध तत्वे बाहेर टाकतो.

*२) कृर्म* :- हा वायु पापण्यांची उघडझाप करतो.

*३) कृकल* :- हा वायु शिंक व खोकला निर्माण करतो

*४) देवदत्त* :- हा वायु जांभई निर्माण करतो.

*५) धनंजय* :- हा वायु मृत्यूनंतर आपल्या शरीरात राहतो व वातावरणातील पिशाच्चे शरीरात शिरणार नाहीत याची काळजी घेतो.

यावरून एक गोष्ट लक्षात येईल की. प्रेत जाळणे ही गोष्ट शास्त्रीयद्रुष्टया अतिशय चांगले आहे. कारण प्रेत जाळल्याने धनंजय वायू शरीरात अडकून राहत नाही व जीवात्म्याचीही मायेतून त्वरीत सुटका होते.

*सिद्धपुरुषांचे देह चिन्मय असतात*, त्यांचे देह पुरावेत व त्यावर समाधी बांधावी व त्या समाधीची पूजा करावी. अर्थात तेही सिद्धपुरुषाच्या इच्छेनुसार करावे.
प्राणायाम ध्यान धारणा, ईश्वरभक्ती, ईत्यादी साधनांनी आपल्या देहात असणारी *कुंडलिनी* व *षड्चक्रे* जागृत होतात व ध्यानामध्ये अतिशय दिव्य अनुभव येऊ लागतात.

*मूलाधारचक्र*:- मूलाधारचक्र जागृत झाल्यावर साधकाला मूलाधारचक्रामध्ये ऐरावताचे दर्शन होते. अथवा ॐ काराचे दर्शन होते. हे चक्र जागृत झाल्यावर साधक विद्वान बनतो. कवी बनतो गद्य-पद्याची रचना त्याच्या कडून होतात. *'गणपती'* ही या चक्राची देवता आहे.

*स्वाधिष्ठानचक्र* :- स्वाधिष्ठानचक्र जागृत झाल्यावर ध्यानामध्ये एक मोठा देवमासा समुद्रात विहार करत आहे. असे दिसते. स्वाधिष्ठानचक्राची
देवता *ब्रम्हदेव* असुन, येथे साधकांना ब्रम्हदेवाचे दर्शन घडते.

*मणिपुरचक्र* :- मणिपुरचक्र जागृत झाल्यानंतर एक मेंढा अंगावर चाल करून येत आहे. असे दिसते, मणिपुरचक्राची देवता *विष्णू* असुन, येथे साधकांना भगवान विष्णुंचे दर्शन घडते.

*अनाहतचक्र* :- अनाहतचक्र जागृत झाल्यानंतर दशविध नाद ऐकू येतात. या नादावरच नंतर अनुसंधान ठेवायचे असते. या चक्राची देवता *रूद्र (शंकर)* ही असुन, येथे साधकास साक्षात शंकराचे दर्शन घडते.

*विशुद्धचक्र* :- विशुद्धचक्र जागृत झाल्यावर आपल्या म्हणजेच स्वस्वरूपाचे दर्शन होते. या चक्राची देवता *जीवात्मा* म्हणजे आपण स्वताःच येथे आपल्याला आरशात प्रतिबिंब पाहिल्याप्रमाणे आपलेच रुप दिसते, तसेच काही लोकांना येथे निळ्या रंगाचा हत्ती दिसतो, अथवा निळा प्रकाश दिसतो.

*आज्ञाचक्र* :- आज्ञाचक्र जागृत झाल्यानंतर *अर्धनारीश्वराचे* दर्शन होते. काही साधकांना *हंसाचे* दर्शन होते. आकाशात हंस विहार करतांना दिसतो. काही साधकांना येथे अनेक देव-देवतांचीही दर्शने होतात. व महत्वाचे म्हणजे आपल्या सदगुरूंचे दर्शन होते.

*सहस्त्रारचक्र* :- सहस्त्रारचक्र जागृत झाल्यानंतर साधकाला सिद्धावस्था प्राप्त होते. साधक जीवनमुक्त सिद्धपुरुष बनतो. येथे साधकाला *परमेश्वराचे दर्शन* होते. व तो परमेश्वराशी एकरूप *(शिवरूप)* होतो.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

चौदा ब्रह्म
समर्थांनी निवडलेली चौदा ब्रम्हे १. शब्द ब्रम्ह २.मीतीकाक्षर ब्रम्ह ३.ख्न ब्रम्ह ४. सर्व ब्रम्ह ५. चैतन्न ब्रम्ह ६.सत्ता ब्रम्ह ७. साक्ष ब्रम्ह ८.सगुण ब्रम्ह ९.निर्गुण ब्रम्ह १०.वाच्य ब्रम्ह ११.अनुभव ब्रम्ह १२. आनंद ब्रम्ह १३. तदाकार ब्रम्ह १४.अनिर्वाच्य ब्रम्ह

चौदा ब्राम्हंचे स्पष्टीकरण १. शब्द्ब्रम्ह:- अनुभव नसतांना होणाऱ्या भ्रमाला शब्द्ब्रम्ह म्हणतात. ब्रम्हाचा अनुभव स्वतःला काही नाही ; पण ब्रम्हविषयी काहीतरी वाचलेले अथवा ऐकलेले असते. त्याला धरून नुसत्या शब्दांनी ब्रम्हाचे वर्णन केले की, ब्रम्ह असे असे आहे. अशा वेळी सांगणारा व ऐकणारा या दोघांचाही घोटाळाच होतो. कारण कुणालाच ब्रम्हाचा अनुभव नसल्याने ज्ञान न होता भ्रमच होतो. हे शब्द ब्रम्ह.

२.मीतीकाक्षर ब्रम्ह :- मीतीकाक्षर ब्रम्ह म्हणजे एकाक्षर ब्रम्ह ओम हे एक अक्षर आहे. तेच ब्रम्ह

३.ख्न ब्रम्ह:- ख म्हणजे आकाश. ख ब्रम्ह म्हणजे आकाश हे ब्रम्ह आहे. हे आकाश महदाकाश असून ते व्यापक आहे. घटाकाश, मठकाश असल्या शब्दांनी सूचित होणारे मर्यादित आकाश येथे अभिप्रेत नाही. तर व्यापून असणारे जे महदाकाश ते येथे अपेक्षित आहे.

४. सर्व ब्रम्ह:- हे सूक्ष्म आहे. पंचभूतांच्या विश्वपसाऱ्यात जे जे सूक्ष्म तत्व दिसून येते ते ते सर्व ब्रम्ह आहे. यालाच सर्व ब्रम्ह म्हणतात. पंचभूतांच्या प्रचंड गुंतागुंतीत असणारे सूक्ष्म तत्व म्हणजे सर्व ब्रम्ह होय.

५. चैतन्न ब्रम्ह:- पंचभूतादी मायेला चेतविणारे जे चैतन्य आहे त्याला चैतन्न ब्रम्ह म्हणतात. माया हि पंचभूतादी विश्वोत्त्पत्तीचा खेळ करते . पण तो सर्व अचेतनाचा अथवा जडाचा बाजार आहे. जडाला चाळविण्यास काही प्रेरक लागते. अचेतनाला चेतविणारे म्हणजे प्रेरणा देणारे चैतन्य आहे त्यालाच चैतन्य ब्रम्ह म्हटले आहे.

६.सत्ता ब्रम्ह:- चैतन्यावर ज्याची सत्ता आहे ते सत्ता ब्रम्ह. जडाला प्रेरणा मिळाली कि ते हळू लागते; पण हि प्रेरणा देणारे काही तरी हवे म्हणजे प्रेरणेवर सत्ता किंवा अधिकार गाजविणारे कोणी तरी लागते. म्हणून चैतन्यावर जे सत्ता अथवा अधिकार गाजविते ते सत्ताब्राम्ह होय.

७. साक्ष ब्रम्ह:- त्या सत्तेला जे जाणते ते साक्ष्ब्राम्ह होय. सत्ता ब्रम्ह चैतन्यावर प्रभुत्व दाखविते किंवा अधिकार चालविते. आता हि सत्ता कुणाला तरी कळली पाहिजे. या सत्तेच ज्ञान ज्याला होते ते साक्ष ब्रम्ह . साक्ष म्हणजे साक्षी आणि साक्षी म्हणजे जो जाणतो तो. साक्षित्व म्हणजे वेगळेपणाने राहून अन्य वस्तू पाहणे अथवा जाणून घेणे. चैतन्यावर कुणाची तरी सत्ता आहे; ती सत्ता ज्याला कळते त्याला साक्षब्रम्ह म्हटले जाते.

८.सगुण ब्रम्ह :- साक्षत्व हा गुण आहे. हा गुण ज्याच्यापासून/ज्याच्याजवळ आहे ते सगुण ब्रम्ह म्हणावे. साक्षत्व म्हणजे पाहणे अथवा जाणणे. साक्षत्व ग एक गुणधर्मच आहे . तो गुण ज्यापासून येतो ते सगुण ब्रम्ह होय.

९.निर्गुण ब्रम्ह:- जेथे कोणतेही गुण उतरताच नाहीत ते तत्वतः निर्गुण ब्रम्ह म्हणावे . गुण हे येणारे जाणारे असतात. तेव्हा जेथे गुणच नाहीत अशा पदार्थांची तात्विकदृष्ट्या संकल्पना करता येते. जेथे गुण नसतात त्याला निर्गुण ब्रम्ह म्हणतात.

१०.वाच्य ब्रम्ह:- वाचेने जे जे ब्रम्हविषयी बोलता येते त्या बोलण्यावरून कळून येणारे वाच्य ब्रम्ह . जरी मुख्य ब्रम्हपर्यंत वाचा पोचत नाही, तरी अनेकदा वाचेन शब्द उच्चारून ब्रम्हाचे वर्णन केले जाते. म्हणजे ब्रम्हाचे स्वरूप सांगण्यास जी अनेक नवे व शब्द वापरले जातात त्यांना वाच्य ब्रम्ह म्हणतात.

११.अनुभव ब्रम्ह:- जे वाचेने सांगता येत नाही; पण अनुभवाला येते ते अनुभव ब्रम्ह होय. ब्रम्ह हा बोलण्याचा विषय नसून अनुभवण्याचा विषय आहे. प्रायः अनुभव हा शब्दांनी व वाचेने सांगता येत नाही. म्हणून अनुभाव्द्वारा कळणारे अनुभवले जाणारे ते अनुभव ब्रम्ह होय.

१२. आनंद ब्रम्ह:- आनंद हा वृत्तीचा गुण आहे. आनंद भोगणारी वृत्ती जेथे असते ते आनंद्ब्राम्ह. bramhachya अनुभवाने आनंद होतो. आनंद मनाला होतो; म्हणून आनंद हा मनोवृत्तीचा गुणधर्म आहे म्हणजे आनंदाचा अनुभव ही मनोवृत्तीचीच एक विशीष्ट अवस्था आहे. आनंदाचा अनुभव घेणारी वृत्ती जेथे असते ते आनंद ब्रम्ह म्हटले जाते.

१३. तदाकार ब्रम्ह:- तदाकार ब्रम्ह म्हणजे अभेद . अभ्यासाने अथवा निदिध्यासाने मनोवृत्ती ब्राम्हकार होते. त्याला तदाकार ब्रम्ह म्हणतात.

१४.अनिर्वाच्य ब्रम्ह :- जेथे संवाद संपतो ते अनिर्वाच्य ब्रम्ह होय. जेथे संवाद संपतो, जेहते वाचा खुंटते, जेथे बोलण्याची सीमा होते, ते अनिर्वाच्य ब्रम्ह. ते वाचेने सांगता येत नाही. तेव्हा जेथे वाचा कुंठीत होते, जेथून वाचा परत फिरते, ते अनिर्वाच्य ब्रम्ह म्हटले जाते.

ही चौदाही ब्रम्हे म्हणजे खरी शाश्वत ब्रम्हे नव्हेत. असे श्री रामदासस्वामिंचे सांगणे आहे. खर्या ब्रम्हावर निरनिराळ्या प्रकारांनी या ब्राम्हांचा अध्यारोप केला जातो. म्हणून या अध्यारोपाचा निषेध करावयाचा हवा. असा निषेध केला कि खरेखुरे एकमेवाद्वितीय ब्रम्ह कळणार नाही.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

||अष्टभाव||

भक्त किती वर्षे मार्ग मध्ये आहे.
त्याच्या जेष्ठतेवरून त्याचा भक्ती मार्गातील - प्रगती मोजमाप होत नसून तो कुठल्या स्थितीत यावरून त्याच्यी अध्यात्मिक प्रगती ओळखली जाते....

१】प्रथमभाव-स्वेद :-
मंत्र ,स्तोत्र,जप करताना ग्रंथ पठण करताना शरीराला घाम येतो हा प्रथम भाव. असा अनुभव येत असेल तर त्याचा अर्थ त्याच्यी सेवा पूर्व जन्मातील प्रारब्द शुद्ध करण्यात खर्च होते.
२】दुसरा भाव-कंप :-
या भावात पोहचवलावर भक्ताला शरीराला कंप सुटतो.शरीरात कंप जाणवते.
३】तिसरा भाव- रोमांच :-
स्वामींचा अगर इतर देवांचा जप करताना पोथी वाचताना अनुभव सांगताना शहारे आले तर सेवेत तिसरा भावात समजवा.
४】चतुर्थ भाव- अश्रू :-
महाराजांचे आठवणीने ह्यूदय भरून आले तर आनंदाश्रू येतात. हा भाव सेवेकऱ्याची ह्यूदयाची शुद्धी करतो. अशा सेवेकऱ्याकडून स्वामी काव्य ही निर्माण होते. खरे म्हणजे या भावात गेल्यावर सेवा काल वाढवायला हवा. निदान एकच आसनवर बसून एका तासावर जप करायला हवा.अशी दीड वर्ष साधना केली तर भक्त पंचम भावात प्रवेश करतो.
५】पंचम भाव -सत्वापत्ती :-
याभावात प्रवेश केल्यावर अनुसंधान जास्त वेळ टिकते. अंतर्गत ईश्वरीय संकेत मिळतात. स्वामी मय होऊन जातो. पण सर्व सामान्य माणसे चवथा भावापर्यंत या जन्मात पोहचतात व पुढच्या जन्मात पुढचा अध्यात्मिक प्रवास सुरू होतो.
६】षष्ट भाव-समाप्ती :-
या भावात प्रवेश झाल्यावर हळूहळू सुख दु:ख मान अपमान निंदा स्तुती सर्व समान वाटु लागतात. अभिमान अहंकार नष्ट व्हायला सुरुवात होते. सतगुण वाढू लागतात.
७】सप्तम भाव- असंसक्ती :-
सातव्या भावात प्रवेश केल्यास देवतांची दर्शन-साक्षात्कार-संभाषण होतात. षटचकरे जागरूक होतात-इतरांच्या भूत भविष्य समजत, बोललेले शब्द सत्य होतात. या भावात गुरु दुर्लक्ष करतात साधकाला स्वबळावर आपली प्रगती करावी लागते. व जन कल्याणाचे कार्य करावे.
८】अष्टमभाव-प्रलय :-
या भावात साधक ईश्वराशी एकरुप होतो. सिद्ध अवस्था प्राप्त होते. पुढील जन्मात पण ते सर्व विभागात काम करून जनकल्याणाचे कार्य करतात.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

चौदा सुपा-या मांडून पुढील नावे घेऊन आवाहन करावे.
१] यम २] धर्मराज ३] मृत्यू ४]अंतक ५] वैवस्वत ६] काल ७] सर्वभूतक्षयकर ८] औदुंबर ९] दध्न १०] नील ११] परमेष्ठीत १२] वृकोदर १३] चित्र १४] चित्रगुप्त.. (रोजची देवांची पूजा करतो तशी) पंचोपचार पूजा करावी. त्यानंतर या चौदा देवतांच्या नावाने प्रथम अर्ध्यदान व तर्पण करावे.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*दशग्रंथ कोणते? आणि दशग्रंथी ब्राह्मण म्हणजे काय?* या विषयी थोडक्यात विवेचन

*दशग्रंथी ब्राम्हण कोणास म्हणावे?*

दशग्रंथी ब्राह्मण हे मुख्यत्वेकरून ऋग्वेदसंहितेशी जोडले गेले आहे आणि जे ऋग्वेदसंहितेच्या सर्व अंगात पारंगत असत त्याना ही अतिशय मानाची पदवी पूर्वी काशीला अथवा पैठणला जाऊन अभ्यास करून आणि परीक्षा देऊन मिळत असे. आता ते दशग्रंथ आणि दशांगे कुठली ती बघू यात.

रावण हा दशग्रंथी होता म्हणजे त्याला काय काय ज्ञात होते ते समजून घ्या.

*१. ऋग्वेदसंहिता :* त्यामध्ये ऋग्वेदसंहिता मंडल १ ते १० ज्यामध्ये ९८५३ ऋचा येतात, ही सगळी संहिता मुखोद्गत असावी लागते.

*२. ब्राह्मणसंहिता :* प्रत्येक वेदाबरोबर 'ब्राह्मण' संहिता असतात, ब्राह्मण संहिता ह्या त्या त्या वेदाबद्दल भाष्य करते आणि यज्ञ करताना काय काळजी घ्यावयाची ही माहिती देते. हे पुस्तकाचे नाव आहे आणि ज्याचा ब्राह्मण
जातीशी काहीही संबंध नाही. ऋग्वेदाबरोबर दोन ब्राह्मण संहिता आहेत "ऐतेरीय " (५० अध्याय) आणि 'सांख्यायन' (४० अध्याय) ब्राह्मण संहिता. यापैकी ऐतेरीय ब्राह्मणसंहिता ही सोमरस, त्याची आहुती आणि उपयोग ही माहिती देते.

*३. आरण्यक :* प्रत्येक ब्राह्मणाबरोबर आरण्यक (अरण्यात जाउन गाण्याचे) पुस्तक असते. ऋग्वेदाबरोबर जे आरण्यक आहे त्याचे नाव एतेरीयारण्यक आहे .त्यात अरण्यात जाऊन करण्याची काही 'महाव्रते' दिली आहेत. यातच एतेरीय उपनिषद आहे जे काही तत्त्वज्ञान चर्चेत आणते. दुसरे ऋग्वेदी आरण्यक आहे. कौशितकी आरण्यक .यातील १५ अध्यायात कौशितकी उपनिषद आहे, तसेच काही थोडे तत्त्वज्ञान, अग्निहोत्र अशी माहिती आहे.

*४. शिक्षा :* वेदाबरोबर सहा वेदांगे आहेत त्यापैकी एक शिक्षा आहे. वेदांत उच्चार आणि उच्चारशास्त्र फार महत्वाचे आहे .कारण मंत्रांची शक्ती ही त्यांच्या योग्य उच्चारावर अवलंबून असते हा समज होता.प्रत्येक वेदाला अनुसरून त्याच्या उच्चाराचे पुस्तक मौखिक स्वरुपात आहे त्याला शिक्षा असे म्हणतात. त्यापैकी दशग्रंथी ब्राह्मणाला शिक्षेची ऋग्वेद शाखा ज्याचे नाव 'ऋग्वेद प्रतीशाख्य' आहे हे पाठ असावे लागते.

*५. कल्प :* हे सुध्दा ६ वेदांगापैकी एक आहे. यज्ञामध्ये
आहुती आणि बळी देण्याची जी पध्दत होती त्यामुळे त्यासाठी अनुरूप ऋचा यात दिल्या आहेत.

कल्पसुत्रे ही दोन प्रकारची आहेत
एक वेदासाठी: ज्याला श्रुतीसुत्रे म्हणतात.
दुसरी स्मृतीवर आधारलेल्या समारंभासाठी : ज्यांना स्मार्तसूत्रे म्हणतात.

स्मार्तसूत्रात पुन्हा दोन उप प्रकार आहेत
एक गृह्यसुत्रे : ज्यात घरगुती समारंभ जसे जन्म, नामकरण, लाग इ.वेळेस लागणारे मंत्र
दोन धर्मसूत्रे ; ज्यात सामाजिक व्यवहार, वाळीत टाकणे, सामाजिक जबाबदाऱ्या इ. गोष्टींची सूत्रे आहेत.

प्राचीन भारतातील बहुतेक कायदे या सूत्रातून आले. या शिवाय यजुर्वेदात यज्ञाचा मंडप, वेदी इ. गोष्टींच्या बांधकामाचे गणिती नियम आणि सूत्रे आहते ज्याचे नाव शुल्ब सूत्रे आहे. दशग्रंथी ब्राह्मणाला ऋग्वेदाशी सलग्न
अशी श्रुतसूत्रे पाठ करणे अनिवार्य असे, जसे आश्वलायन
आणि सांख्यायानाची सूत्रे

*६. व्याकरण :* ऋग्वेद हा मौखिक असल्याने त्याचे उच्चार , ऱ्हस्व-दीर्घ, शब्द कसे झाले. त्याचा व्याकरण दृष्ट्या विचार इ. शास्त्राला व्याकरण म्हणतात. यात रूढीला फार महत्व आहे. दुर्दैवाने ऋग्वेदकालचे बहुतेक सर्व ग्रंथ नष्ट झाले आहेत. ऋग्वेदाचे व्याकरण (ज्याला पदपथ अर्थात पायवाट हा मोठा गोड शब्द आहे) ते आहे
साकल्यमुनींचे ऋग्वेद पदपथ. याशिवाय संपूर्ण पाणिनी पाठ असणे जरुरी होते.

*७. निघंटु :* हा जगातला कदाचित पहिला शब्दकोश (Dictionary and thesaurus) आहे. ज्यामध्ये शब्दाचे अर्थ जे रूढ कार्य, धर्मासाठी लागतात ते विस्ताराने दिले आहेत याचे ५ भाग आहेत. अर्थात याला शब्दकोश म्हणणे तितकेसे योग्य होणार नाही शब्दाच्या अर्थाबरोबर त्याची रूपे, धातू, संधी इ. सर्व दिले आहे. उदाहरण द्यावयाचे तर उदक या शब्दाची १०० रूपे दिली आहेत. अर्थात हे सगळे मौखिक असल्याने पुन्हा पदरुपात आहे. चौथ्या भागात एका शब्दाला समानार्थी शब्द दिले आहेत . या पुस्तकातील पद संख्या १७७० आहे.

*८. निरुक्त :* अर्थ: व्याख्या, व्युत्पत्तिसंबंधी व्याख्या, शब्दांची व्युत्पत्ती (Etomology) हे एक नवीन शास्त्र आपल्या लोकांनी तयार केले होते. निरुक्त पाच प्रकारचे असते.
एक : वर्णागम (अक्षर वाढविणे)
दोन : वर्णविपर्यय (शब्दातील अक्षरे मागेपुढे करणे)
तीन : वर्णाधिकार (अक्षरे बदलणे),
चार : नाश (अक्षर गाळणे)
पाच : धातुच्या अनेक अर्थापैकी एक अर्थ सिद्ध करणे. निरुक्तावर यास्क या मुनीनी फार काम केले आणि त्यामुळे त्याना निरुक्तकार म्हणतात. यास्कांच्या पुस्तकात अर्थ काढण्यासाठी छोटी छोटी सूत्रे पद रुपात
दिली आहेत कारण हे सगळे मौखिक असल्याने लक्षात ठेवणे पदरुपात सोपे जाते. याशिवाय कठीण शब्दांचे अर्थ आणि वैदिक शब्दांचे अर्थ संदर्भासहित दिले आहेत.

*९. छन्द :* आपले हे सगळे ज्ञान हे पदरुपात मौखिक मोठ्याने घोकायचे असल्याने ज्ञान संपन्न ब्राह्मणाला कवितेचे नीरनिराळे प्रकार, ते ओळखणे, तालासुरात म्हणणे आणि तशी पदे रचणे हे सगळे माहित असणे आवश्यक आहे .एकट्या ऋग्वेदात जगती, त्रिष्टुभ, गायत्री, विराज आणि अनुष्टुभ हे छन्द आहेत. त्यामुळे हे सगळे शास्त्र हे छन्द या नावाखाली येते. छन्दामध्ये अक्षरसंख्या, मात्रा, गती, यति (Pause) ह्या कसौट्या असतात आणि त्यामुळे हे खूप कठीण शास्त्र आहे. ऋग्वेदात याची चर्चा आहे. दशग्रंथी ब्राह्मण हे पदे रचण्यात वाकबगार असत.

*१०. ज्योतिषशास्त्र :* हेही वेदान्गापैकी एक आहे आणि याला शास्त्र हे त्याच्या खालील उपविभागामुळे म्हणतात पण आपल्याकडे अज्ञ धार्मिक फक्त फलज्योतिष हेच ज्योतिष समजतात.

ज्योतिषशास्त्रचे प्रकार आहेत
अ. खगोलशास्त्र (Astronomy)
ब. सिद्धान्तज्योतिष अथवा गणित ज्योतिष (Theoretical Astronomy) कधी ग्रहण होईल हे ठरविणे.
क. फलितज्योतिष (Astrology)
ड. अंकज्योतिष (Numerology)
आता आपल्या सगळ्यांच्या लक्षात आले असेल
की दशग्रंथी ब्राम्हण होणे हे का महाकठीण काम आहे, कारण हे सगळे समजून घेणे आवश्यक होते त्याशिवाय ही सगळी अफाट पदसंख्या पाठ करणे आणि धर्मपीठापुढे त्याची परीक्षा देणे आवश्यक असे. इतके काही करून हे सगळे ज्ञान मौखिक स्वरूपात आपल्या पूर्वजांनी जतन केले म्हणजे ते काय तैलबुद्धीचे असतील याचा विचार तर करा.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*चार वेद *

1] ऋग्वेद
2] सामवेद
3] अथर्ववेद
4] यजुर्वेद
*************************************
*📜 कुल 6 शास्त्र है।*
1] वेदांग
2] सांख्य
3] निरूक्त
4] व्याकरण
5] योग
6] छंद
*************************************
*⛲ हमारी 7 नदियां।*
1] गंगा
2] यमुना
3] गोदावरी
4] सरस्वती
5] नर्मदा
6] सिंधु
7] कावेरी
*************************************
*📚 हमारे 18 पुराण।*
1] मत्स्य पुराण
2] मार्कण्डेय पुराण
3] भविष्य पुराण
4] भगवत पुराण
5] ब्रह्मांड पुराण
6] ब्रह्मवैवर्त पुराण
7] ब्रह्म पुराण
8] वामन पुराण
9] वराह पुराण
10] विष्णु पुराण
11] वायु पुराण
12] अग्नि पुराण
13] नारद पुराण
14] पद्म पुराण
15] लिंग पुराण
16] गरुड़ पुराण
17] कूर्म पुराण
18] स्कंद पुराण
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*🍚 पंचामृत।*
1] दूध
2] दहीं
3] घी
4] मध
5] साकर
***********************
*🌌 पंचतत्व।*
1] पृथ्वी
2] जल
3] तेज
4] वायु
5] आकाश
***********************
*☘ तीन गुण।*
1] सत्व्
2] रज्
3] तम्
**********************
*🌀 तीन दोष।*
1] वात्
2] पित्त्
3] कफ
***********************
*🌁 तीन लोक।*
1] आकाश लोक
2] मृत्यु लोक
3] पाताल लोक
***********************
*🌊 सात महासागर।*
1] क्षीरसागर
2] दधिसागर
3] घृतसागर
4] मथानसागर
5] मधुसागर
6] मदिरासागर
7] लवणसागर
***********************
*🌅 सात द्वीप।*
1] जम्बू द्वीप
2] पलक्ष द्वीप
3] कुश द्वीप
4] पुष्कर द्वीप
5] शंकर द्वीप
6] कांच द्वीप
7] शालमाली द्वीप

नवखंड
भूमि के नौ विभाग, यथा— भरत, इलावर्त, किंपुरुष, भद्र, केतुमाल, हरि, हिरण्य, रम्य और कुश

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*🗿 तीन देव।*
1] ब्रह्मा
2] विष्णु
3] महेश
***********************
*🐋🐄🐍 तीन जीव।*
1] जलचर
2] नभचर
3] थलचर
***********************
*👴👨👦👳 चार वर्ण।*
1] ब्राह्मण
2] क्षत्रिय
3] वैश्य
4] शूद्र
***********************
*🚩 चार फल (पुरुषार्थ)।*
1] धर्म
2] अर्थ
3] काम
4] मोक्ष
***********************
*👺 चार शत्रु।*
1] काम
2] क्रोध
3] मोह
4] लोभ
***********************
*🏡 चार आश्रम।*
1] ब्रह्मचर्य
2] गृहस्थ
3] वानप्रस्थ
4] संन्यास
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*💎 अष्टधातु।*
1] सोना
2] चांदी
3] तांबु
4] लोह
5] सीसु
6] कांस्य
7] पित्तल
8] रांगु
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*👥 पंचदेव।*
1] ब्रह्मा
2] विष्णु
3] महेश
4] गणेश
5] सूर्य
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*👁 चौदह रत्न।*
1] अमृत
2] अैरावत हाथी
3] कल्पवृक्ष
4] कौस्तुभ मणी
5] उच्चै:श्रवा अश्व
6] पांचजन्य शंख
7] चंद्रमा
8] धनुष
9] कामधेनु गाय
10] धनवंतरी
11] रंभा अप्सरा
12] लक्ष्मी माताजी
13] वारुणी
14] वृष
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*🌹🙏🏻 नवधा भक्ति।*
1] श्रवण
2] कीर्तन
3] स्मरण
4] पादसेवन
5] अर्चना
6] वंदना
7] मित्र
8] दास्य
9] आत्मनिवेदन
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*🌍 चौदह भुवन।*
1] तल
2] अतल
3] वितल
4] सुतल
5] रसातल
6] पाताल
7] भुवलोक
8] भुलोक
9] स्वर्ग
10] मृत्युलोक
11] यमलोक
12] वरुणलोक
13] सत्यलोक
14] ब्रह्मलोक.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
🙏🏻🚩🇮🇳🔱🏹🐚🕉
चौदा विद्या आणि चौसष्ठ कला कोणत्या??

आपल्या लाडक्या गणपतीला चौदा विद्या आणि चौसष्ठ कला यांचा अधिपती असे म्हटले जाते. साहजिकच या चौदा विद्या आणि चौसष्ठ कला कोणत्या ?
याबद्द्ल अनेकांच्या मनात उत्सुकता असते.

ही धावती ओळख..
 
#चौदा_विद्या ⛳🚩🌺🌿

चार वेद + सहा वेदांगे + न्याय, मीमांसा, पुराणे व धर्मशास्त्र अश्या एकूण चौदा विद्या आहेत...

वेद
१. ऋग्वेद
२. यजुर्वेद
३. सामवेद
४. अथर्ववेद

सहा वेदांगे
१. व्याकरण- भाषेतील शब्दांच्या व्यवहाराचे शास्त्र.
२. ज्योतिष- ग्रहगती तथा सामुद्रिक जाणण्याची विद्या.
३. निरुक्त- वेदांतील कठीण शब्दांचे अर्थ सांगणारे शास्त्र.
४. कल्प- धार्मिक विधी- व्रतांचे वर्णन करणारे शास्त्र.
५. छंद- शब्दांची गानयोग्य रचना व काव्यवृत्ताचे ज्ञान.
६. शिक्षा- शिक्षण, अध्यापन व अध्ययन.

१. न्याय,
२. मीमांसा
3. पुराणे
4. धर्मशास्त्र.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
#चौसष्ट_कला ६४⛳🚩🌺🌿

१. पानक रस तथा रागासव योजना - मदिरा व पेय तयार करणे.
२. धातुवद- कच्ची धातू पक्की व मिश्रधातू वेगळी करणे.
३. दुर्वाच योग- कठीण शब्दांचा अर्थ लावणे.
४. आकर ज्ञान - खाणींविषयी अंतर्गत सखोल ज्ञान असणे.
५. वृक्षायुर्वेद योग- उपवन, कुंज, वाटिका, उद्यान बनविणे.
६. पट्टिका वेत्रवाणकल्प- नवार, सुंभ, वेत इत्यादींनी खाट विणणे.
७. वैनायिकी विद्याज्ञान- शिष्टाचार व विनय यांचे ज्ञान असणे.
८. व्यायामिकी विद्याज्ञान- व्यायामाचे शास्त्रोक्त ज्ञान असणे.
९. वैजापिकी विद्याज्ञान- दुसऱ्यावर विजय मिळविणे.
१०. शुकसारिका प्रलापन- पक्ष्यांची बोली जाणणे.
११. अभिधान कोष छंदोज्ञान- शब्द व छंद यांचे ज्ञान असणे.
१२. वास्तुविद्या- महाल, भवन, राजवाडे, सदन बांधणे.
१३. बालक्रीडाकर्म- लहान मुलांचे मनोरंजन करणे.
१४. चित्र शब्दापूपभक्षविपाक क्रिया- पाकक्रिया, स्वयंपाक करणे.
१५. पुस्तकवाचन- काव्यगद्यादी पुस्तके व ग्रंथ वाचणे.
१६. आकर्षण क्रीडा- दुसऱ्याला आकर्षित करणे.
१७. कौचुमार योग- कुरुप व्यक्तीला लावण्यसंपन्न बनविणे.
१८. हस्तलाघव- हस्तकौशल्य तथा हातांनी कलेची कामे करणे.
१९. प्रहेलिका - कोटी, उखाणे वा काव्यातून प्रश्न विचारणे.
२०. प्रतिमाला - अंत्याक्षराची योग्यता ठेवणे.
२१. काव्यसमस्यापूर्ती - अर्धे काव्य पूर्ण करणे.
२२. भाषाज्ञान - देशी-विदेशी बोलींचे ज्ञान असणे.
२३. चित्रयोग - चित्रे काढून रंगविणे.
२४. कायाकल्प - वृद्ध व्यक्तीला तरुण करणे.
२५. माल्यग्रंथ विकल्प - वस्त्रप्रावरणांची योग्य निवड करणे.
२६. गंधयुक्ती - सुवासिक गंध वा लेप यांची निर्मिती करणे.
२७. यंत्रमातृका - विविध यंत्रांची निर्मिती करणे.
२८. अत्तर विकल्प - फुलांपासून अर्क वा अत्तर बनविणे.
२९. संपाठय़ - दुसऱ्याचे बोलणे ऐकून जसेच्या तसे म्हणणे.
३०. धारण मातृका - स्मरणशक्ती वृद्धिंगत करणे.
३१. छलीक योग- चलाखी करून हातोहात फसविणे.
३२. वस्त्रगोपन- फाटकी वस्त्रे शिवणे.
३३. मणिभूमिका - भूमीवर मण्यांची रचना करणे.
३४. द्यूतक्रीडा - जुगार खेळणे.
३५. पुष्पशकटिका निमित्त ज्ञान - प्राकृतिक लक्षणाद्वारे भविष्य सांगणे.
३६. माल्यग्रथन - वेण्या, पुष्पमाला, हार, गजरे बनविणे.
३७. मणिरागज्ञान - रंगावरून रत्नांची पारख करणे वा ओळखणे.
३८. मेषकुक्कुटलावक - युद्धविधी- बोकड, कोंबडा इ.च्या झुंजी लावणे.
३९. विशेषकच्छेद ज्ञान - कपाळावर लावायच्या तिलकांचे साचे करणे.
४०. क्रिया विकल्प - वस्तूच्या क्रियेचा प्रभाव उलटविणे.
४१. मानसी काव्यक्रिया - शीघ्र कवित्व करणे.
४२. आभूषण भोजन - सोन्या-चांदी वा रत्नामोत्यांनी काया सजवणे.
४३. केशशेखर पीड ज्ञान - मुकुट बनविणे व केसात फुले माळणे.
४४. नृत्यज्ञान - नाचाविषयीचे शास्त्रोक्त सखोल ज्ञान असणे.
४५. गीतज्ञान - गायनाचे शास्त्रीय सखोल ज्ञान असणे.
४६. तंडुल कुसुमावली विकार - तांदूळ व फुलांची रांगोळी काढणे.
४७. केशमार्जन कौशल्य - मस्तकाला तेलाने मालीश करणे.
४८. उत्सादन क्रिया - अंगाला तेलाने मर्दन करणे.
४९. कर्णपत्र भंग - पानाफुलांपासून कर्णफुले बनविणे.
५०. नेपथ्य योग - ऋतुकालानुसार वस्त्रालंकाराची निवड करणे.
५१. उदकघात - जलविहार करणे. रंगीत पाण्याच्या पिचकारी करणे.
५२. उदकवाद्य - जलतरंग वाजविणे.
५३. शयनरचना - मंचक, शय्या व मंदिर सजविणे.
५४. चित्रकला - नक्षी वेलवुट्टी व चित्रे काढणे.
५५. पुष्पास्तरण - फुलांची कलात्मक शय्या करणे.
५६. नाटय़अख्यायिका दर्शन - नाटकांत अभिनय करणे.
५७. दशनवसनांगरात - दात, वस्त्रे, काया रंगविणे वा सजविणे.
५८. तुर्ककर्म - चरखा व टकळीने सूत काढणे.
५९. इंद्रजाल - गारुडविद्या व जादूटोणा यांचे ज्ञान असणे.
६०. तक्षणकर्म - लाकडावर कोरीव काम करणे.
६१. अक्षर मुष्टिका कथन - करपल्लवीद्वारे संभाषण करणे.
६२. सूत्र तथा सूचीकर्म - वस्त्राला रफू करणे.
६३. म्लेंछीतकला विकल्प - परकीय भाषा ठाऊक असणे.
६४. रत्नरौप्य परीक्षा - अमूल्य धातू व रत्ने यांची पारख करणे.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------