मनाच्या सोळा अवस्था

"मनाच्या सोळा अवस्था'


1) संज्ञान - आवडीने पाहणे (नाटक, सिनेमा, चांगला कार्यक्रम इत्यादी) वाईट गोष्टींपासून परावृत्त होऊन चांगल्या गोष्टी पाहणे, याला संज्ञान म्हणतात.
2) आज्ञान - सतत निरीक्षण करीत राहणे. कुठल्या बाबतीत कमी पडतो, काय काय सुधारणा करायला हव्यात, याचे निरीक्षण करणारे "मन'.
3) विज्ञान - "मन वढाय वढाय' असल्याने बऱ्याच वेळा भलत्याच गोष्टींकडे वेधले जाते. त्यापासून परावृत्त होऊन एखाद्या गोष्टीचे वैशिष्ट्य जाणून त्याकडे मन वेधले जाणे "विज्ञान' होय.
4) प्रज्ञान - एखाद्या गोष्टीकडे मन वेधले गेले की त्या एकाच ठिकाणी संयमपूर्वक मनाला बांधून ठेवणे. उदा.- आध्यात्मिक, सामाजिक कार्य, जप करणे, ज्ञान संपादणे हेसुद्धा एक तपच आहे.
5) मेधा - एखादे उत्तम कार्य स्वीकारणे, त्यात मन एकाग्र करणे, त्यात आनंद मिळविणे, त्या जागृत भावनेला "मेधा' म्हणतात.
6) दृष्टी - मनाला विशिष्ट प्रेरणा आपोआप मिळायला सुरवात होते, म्हणजेच विशिष्ट दृष्टी प्राप्त होते.
7) धृती - संसारात नाना प्रकारच्या अडचणी येतात. त्यापासून विचलित न होता नामस्मरणाचा, यज्ञाचा, तपाचा किंवा साधनेचा व्यासंग करीत राहून अडचणीवर मात करणे.
8) मती - मनाच्या सात अवस्था एकत्र काम करू लागल्या, की ही "मती' नावाची शक्ती जागृत होते.
9) मनीषा - कुठल्याही चांगल्या कार्यात आवड उत्पन्न होते, निष्ठा निर्माण होते आणि त्यात मन रंगू लागते, त्याला "मनीषा' म्हणतात.
10) जूति - प्रकाशित झालेल्या मार्गासाठी मन, बुद्धी उसळी मारते. मनाचा ओढा ध्येयपूर्तीकडे वाढू लागतो.
11) स्मृती - गतकाळातील स्मृती मनाला मार्ग दाखवीत असतात. जे ग्रंथ मार्गदर्शन करतात, त्याला "स्मृतिग्रंथ' असे म्हणतात.
12) संकल्प - स्वीकृत मार्गावर कोणत्याही सुख-दु-खाच्या परिस्थितीत दृढ राहणे हा संकल्प होय.
13) ऋतू - संकल्पाचे निश्‍चयात किंवा निष्ठेत रूपांतर होणे.
14) असु - निष्ठा ध्येयाच्या अगर देवाच्या रोखाने झपाट्याने पुढे सरकू लागते. ही अवस्था म्हणजे असु.
15) काम - मनाचे, शरीराचे आणि बुद्धीचे सर्व व्यापार ईश्‍वराच्या अधीन ज्या अवस्थेत होतात, त्याला "काम' म्हणतात.
16) वश - या अवस्था ओलांडल्यावर येणारी कळसाची पायरी म्हणजे "वश' ही असून, त्या अवस्थेत साधक आणि देव एकच होतो त्याला "सायुज्य मुक्ती' म्हणतात.